Będąc na studiach licencjackich do głębi pochłonęło mnie zagadnienie związane z kompetencjami komunikacyjnymi nauczyciela. Dlatego w tym artykule, na bazie fachowej literatury przedmiotu, postaram się przybliżyć, co to za kompetencja, a w zasadzie co to za umiejętność.

Zawód nauczyciela wiąże się z posiadaniem pewnych umiejętności, z czego najważniejsza związana jest z procesami komunikacji. Jest to tak zwana kompetencja komunikacyjna, czyli „zdolność do osiągnięcia ważnych dla jednostki celów interakcyjnych w specyficznych kontekstach przy użyciu odpowiednich środków werbalnych i niewerbalnych” Praca nauczyciela należy do tego typu zawodu, a w zasadzie powołania, które wymaga od niego, po pierwsze wiedzy specjalistycznej, a po drugie sprawnego komunikowania się, czyli sposobu w jaki wiedza specjalistyczna ma być sprawnie przekazana.

Jeśli nauczyciel chce swoje dzieci nauczyć coraz bardziej sprawnej komunikacji, musi cały czas rozwijać swoje kompetencje komunikacyjne. Umiejętność wysyłania komunikatów werbalnych i niewerbalnych przez nauczyciela zależy od wielu czynników. Jednym z nich jest umiejętność tworzenia wypowiedzi zgodnie z zasadami gramatycznymi, drugim jest sposób dobierania słów zrozumiale do odbiorcy. Kolejnym jest zdolność przekazywania wiedzy zgodnej zarówno w komunikacie werbalnym jak i w niewerbalnym.

Nauczyciel powinien także poprawnie nauczyć się odbierać komunikaty poza słowne wysyłane przez dziecko oraz poznać ich rolę. „Nauczyciel, który chce skutecznie wspomagać rozwój uczniów w młodszym wieku szkolnym, powinien znać i stosować środki pozasłownego komunikowania się”, ale przede wszystkim poprawnie je odczytywać. Dzieci cenią zachowania niewerbalne nauczyciela, które potwierdzają i doceniają ich pracę oraz mobilizują ich do dalszej pracy. Wychowankowie chcą, aby nauczyciel ich uważnie słuchał, co daje im potrzebę bezpieczeństwa. Czują się zagrożeni w sytuacji, gdy nauczyciel ciągle przeszkadza im w wypowiedzi poprzez dręczące zadawanie pytań. Nauczyciel powinien umieć zadawać pytania w sposób komunikatywny, przez co okazuje zainteresowanie i podtrzymuje tok rozmowy. Nauczyciel powinien wysyłać komunikaty spójne treściowo, które umożliwiają trafny odbiór. Dzieciom w młodszym wieku szkolnym i przedszkolnym sprawia trudność odbieranie przekazów o niezgodnych informacjach. Wniosek nasuwa się jeden, a mianowicie – nauczyciel powinien sprawnie opanować i umiejętnie połączyć z sobą komunikację werbalną i niewerbalną, o czym wspomniałam wcześniej.

Kolejną ważną rzeczą jest aktywne słuchanie dziecka, co powoduje otwarcie się na dialog edukacyjny. Nauczyciel musi być otwarty na pytania ze strony dzieci i dążyć razem z nimi do odkrycia prawdy. Dotyczy to wszystkich kwestii dialogu edukacyjnego nie tylko obszaru stricte edukacyjnego, ale również organizacyjnego i wychowawczego.

W edukacji wczesnoszkolnej „nauczyciel zwraca się do ucznia w języku, który jest dostosowany do poznawczych, emocjonalnych i sprawczych możliwości dziecka w danym wieku”, a jednocześnie zmierza do tego, aby przekazana przez niego informacja była odtworzona przez ucznia w nienaruszony sposób.

Nauczyciele przekazują większość swoich oczekiwań poprzez komunikację niewerbalną, czyli wyrazem twarzy lub gestem Wszystkie komunikaty niewerbalne wysyłane przez nauczyciela są dla dziecka informacją. Uśmiechanie się, złoszczenie, kreślenie czy nawet chodzenie po sali są dla dziecka wiadomością, że zrobił coś dobrze bądź źle, że nie stosownie się zachowuje lub że zachowuje się poprawnie.

Nauczyciel w dialogu powinien prowadzić otwartą dyskusję, czyli taką gdzie dziecko będzie w sposób nieskrępowany wypowiadało swoje zdanie. Wówczas zachodzi rozwój tak ważnej kompetencji komunikacyjnej. Powinien zrezygnować z języka poleceń i pozwolić na swobodną interpretację i ekspresję ruchową oraz prowadzić otwartą komunikacji. Szczególnie ważne jest słuchanie z zaciekawieniem, udzielanie informacji zwrotnych i przytakiwanie. Taka postawa zapewnia dziecku poczucie bezpieczeństwa i pomaga w precyzowaniu swoich wypowiedzi.

Nauczyciel w kontaktach z dziećmi powinien również zadbać o właściwą pozycję w rozmowie, czyli komunikaty pozawerbalne. Nie powinien rozmawiać z wychowankiem patrząc na niego z góry, lecz usiąść obok i rozmawiać twarzą w twarz.

Zawód nauczyciela wymaga nabycia kompetencji komunikacyjnej. Pomaga to w wytworzeniu pozytywnego środowiska w procesie edukacyjnym. Nauczyciel poprzez język przekazuje postawy i kształtuje życie dziecka. Dobrze, by używał on pojęć moralnych, a unikał sloganów i wyrażeń niejasnych typu niektórzy sądzą. Nauczyciel musi unikać nadmiernego obniżania poziomu wypowiedzi do poziomu języka, którym operują dzieci, bądź uczniowie, gdyż prowadzi to do uwsteczniania. Wspierając aktywność dzieci nauczyciel powinien korzystać z metod heurystycznych. Metody te wymagają od dziecka własnej twórczości. Zalicza się do nich między innymi metodę dyskusji, gdzie dzieciom przedstawia się problem, który wymaga rozwinięcia i zadawania pytań. Jeśli pojawią się pytania, oznacza to aktywność poznawczą uczniów. Dialog jest kolejną metodą heurystyczną, w której jego uczestnicy muszą być równoprawnymi partnerami, a wypowiedzi mają być otwarte i językowo kulturalne.

Nauczyciel musi wzbudzać wrażliwość językową. Powinien przekazywać wychowankowi wielość elementów i konstrukcji oraz struktur językowych. Dziecko staje się dojrzałe poprzez działania językowe nauczyciela. Przyswaja sobie podstawowe pojęcia jak dobro, prawda, szacunek, miłość. Dziecko przejawia naturalną skłonność do zadawania pytań.

Mam nadzieję, że moje kompendium wiedzy na temat kompetencji komunikacyjnej przybliżyło Państwu wiedzę na temat procesu komunikacji zarówno nauczycielom, jak i rodzicom. Myślę, że w powyższej pracy można znaleźć również wiele wskazówek na to, jak rozmawiać z dzieckiem, aby rozwinęło się językowo i otworzyło na dialog, nie tylko edukacyjny.

Opracowała: Magdalena Czoska

Bibliografia:

1. Baryluk W., Uczniowie i nauczyciele nie mają równych praw, „Edukacja i Dialog”, 2003, nr 8.
2. Grochowalska M., Kompetencje komunikacyjne nauczycieli a edukacja, (w:) Kształcenie nauczycieli przedszkoli i klas początkowych w okresie przemian edukacyjnych, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2004
3. Grochowalska M., Komunikowanie się w procesie zintegrowanej edukacji, red. K. Gąsiorek i M. Grochowalska, (w:) O komunikowaniu się w przedszkolu i w nauczaniu zintegrowanym, Nowoczesna Szkoła 10, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2003,
4. Grochowalska M., Umiejętności komunikacyjne ucznia i nauczyciela, red. I. Adamek , (w:) Nauczyciel i uczeń w edukacji zintegrowanej w klasach I – III, Nowoczesna Szkoła 5, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2001
5. Górniok-Naglik A., Założone a rzeczywiste funkcje nauczyciela w procesie edukacji wczesnoszkolnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2003
6. Komorowska-Zielony A., Pytania zadawane uczniom przez nauczycieli – sercem nauczania dla twórczego myślenia, (w:) Edukacja, red. D. Klus-Stańskiej, E. Szatan, D. Bronk, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2006,
7. Sufa B., Umiejętności komunikacyjne nauczyciela, (w:) Nowatorskie tendencje w edukacji wczesnoszkolnej, red. J. Kidy, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1998
8. Śnieżyński M., Dialog edukacyjny, Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, Kraków 2001
9. Śnieżyński M., Zarys dydaktyki dialogu, Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, Kraków 1998